हम न रहब माटिके घरमे गर्मीमा शीतल र जाडोमा न्यानो हुने भए पनि खपराका कच्ची घर वर्षाअघि बर्सेनि मर्मत गर्नुपर्ने , खपरा र दक्ष कामदार नपाइने झन्झटले फेरिँदैछन् मधेशका छानो परम्परागत पेसाले गुजारा नचलेपछि माटोका खपरा बनाउनेहरू वैकल्पिक पेसामा, घर बनाउनेको रोजाइ पनि पक्कीमा

    • चैत्र ४, २०७९
    • ४८४ पटक पढिएको
    • गमक पाेस्ट
    alt

    सन्तोष सिंह

    धनुषा — हम न रहब सैंया माटिके घरमे, 
    पक्का पिठवाइ दा बलमुवा...
    (म बस्दिनँ प्रिय माटोको घरमा, 
    पक्की घर बनाइदेऊ मायालु) 

     

    भोजपुरी गायक निशा र अरविन्दको ‘ए जी गवना कराली’ एल्बमको यो गीत मधेशमा अझै सान्दर्भिक छ । दुई दशकअघि रिलिज भएको गीतले मधेशको बस्ती र घरको अवस्थालाई चित्रण गरेको छ । भोजपुरी लवजको गीत मिथिला–मधेशमा भूगोल सुहाउँदो हुँदा लोकप्रिय बन्यो ।

    वैदेशिक रोजगारमा गएका श्रीमान्लाई श्रीमतीले फोनमा गफ गर्दा फुसको घरमा राति असुरक्षित भएको भन्दै पक्की घर बनाउने गरी पैसा पठाउन आग्रह गरिएको गीतको भाव छ । त्यहीअनुरूप वैदेशिक रोजगारबाट फर्किएपछि माटो र खपराले छाएको घर भत्काएर पक्की बनाउने क्रम मधेशमा बढ्यो । खपराका घर जुन रफ्तारमा पक्की बन्दै गए, त्यही गतिमा वैदेशिक रोजगारीमा जाने पनि बढे । माओवादी द्वन्द्वसँगै मुलुकको राजनीतिक उतारचढावकै बीच स्वदेशमा रोजगारी नपाएपछि मधेशबाट खाडी मुलुक जाने क्रम बढ्यो । अहिले त झनै चुलिएको छ ।

    वैदेशिक रोजगारीमा जानेहरूले सुरुमा दुइटा काम गरे । पहिलो, खपराका कच्चीघर भत्काएर पक्की बनाए । दोस्रो, छोराछोरीलाई नजिकका सहर बजार क्षेत्रमा राखेर बोर्डिङ स्कुल पढाउन थाले । वैदेशिक रोजगारीले मधेशमा ल्याएको पहिलो बदलाव यो नै हो । तर, कच्ची (खपरा) घर हट्नुमा वैदेशिक रोजगारी एउटा पाटो भए पनि खपरा गुँथ्ने कालिगड पाउनै छोड्नु पनि समस्या थपियो । धनुषाको औरही गाउँपालिका–२ परवाहा कुम्हाल टोलका सहदेव पण्डित पेसाले माटोको खपरा र भाँडा बनाउने हुन् । उनी ७० वर्षका भए । ज्यान अब तन्नेरी जसरी मिहिनेत गर्न सक्ने प्रकारको रहेन । उनको घरमा कुम्हालको मुख्य औजार छाउनमा खिया लागेको छ । खपरा र भाँडा बनाउने चक्र थन्किएको छ । प्रयोग हुन छाडेर कोदालोमा खिया लागेको छ ।

    घरअगाडि माटोका भाँडा पोल्ने आवान (परम्परागत भट्टी) वर्षौंदेखि छ । लक्का जवानछँदा वीरगन्जदेखि विराटनगरसम्म पुगेर सहदेव माटोका भाँडाकुँडा बनाउँथे । पूर्वको कोशी तटीय क्षेत्रदेखि वाग्मती किनारासम्म फैलिएको सहदेवको पुर्ख्यौली पेसा उनको पाको शरीर र घरको छानाबाट खपरा विस्थापित भएपछि रोकिएको छ । माटोका खपराले छाएका घरका छानो देखाउँदै उनले भने, ‘१०/१२ वर्षको हुँदा माटोको खपरा बनाउन महिनौंसम्म घरबाहिर बस्थें । म जवान हुँदा बनाएको खपरा छानोमा अझै छ । असिनाले फुटेको खपरा धेरै दिन टिक्दैन । मेरो उमेरसँगै घरको छाना छाएको खपराको आयु सकिँदै गएको छ ।’ उनले जमानामा माटोका खपरा बनाएर दिनको ५० पैसादेखि ५ सयसम्म कमाए । अहिले दूरदराजको देहात बस्ती एकाध घरमा मात्र खपरा रहेको सहदेवले बताए । खपरालाई पहिला एल्बेस्टर, पछि जस्तापाता र अहिले कंक्रिटका ढलानले विस्थापित गर्दै लगेको छ । सहदेवको घर आसपासमा सयभन्दा बढी कुम्हालका घर छन् । तर, उनीहरूकै घरको छानोबाट खपरा हट्न थालेको छ ।

    पुराना खपरा फुट्दै गएपछि धेरैजसो घर सिमेन्टको एल्बेस्टर र जस्तापाताले छाएको छ । परवाहाका कुम्हालकै घरमा नयाँ पुस्ताले त खपरा राख्नै छाडिसकेका छन् । माटोको खपरा बनाएरै कुम्हालसँग जवानी बिताएका परवाहका ७० वर्षीय हृदयकान्त मण्डल पक्कीघरमा बस्न थालेका दशक पुगेको छ ।

    सर्लाहीको भारतीय सीमानजिकैको फेन्हारा गाउँ (विष्णु गाउँपालिका) गुजमुज्ज बसेको बस्ती हो । यादव, कुम्हाल, साहतेली र ब्राह्मण जातिको बसोबास रहेको फेन्हारामा दुई दशकअघि पक्की घर १० वटा पनि थिएनन् । कुम्हालको बाक्लो बसोबास रहेकाले यहाँका अधिकांश घरको छानामा खपरा थियो । तर, गत फागुन १९ मा ड्रोन क्यामेराले फेन्हाराको तस्बिर लिँदा दृश्यमा कंक्रिटका घरको खोंचमा थोरै मात्र खपरा छाना देखिन्छन् । (हेर्नुहोस् तलको ड्रोन तस्बिर) । फेन्हाराका सोगारथ पण्डितका अनुसार दुई दशकअघि गाउँमा सीमित संख्याका

    ब्राह्मण र साहतेलीको घर मात्रै पक्की थियो । ‘यादव र कुम्हालको घर त अधिकांश खपराकै थियो,’ उनले भने, ‘अहिले त जता हेर्‍यो पक्की नै घर छ । कुम्हालले पनि खपरा बनाउन छाडिसके ।’

    ***

    मधेश प्रदेश राजधानी जनकपुरको होटल नवरंगको छानो खपराको छ । ग्राहकले नवरंग होटलको त्यही स्वरूप मन पराएकाले खपराको घर टालटुल पारेर जोगाइएको होटल सञ्चालक प्रकाश भगतले बताए । ‘३५ वर्षअघि नवरंग होटल सुरु गर्दा यति धेरै फराकिलो ठाउँ जनकपुरको मुख्य ठाउँमा पाइएन,’ उनले भने, ‘खपराले छाएको यही घर उपयुक्त लागेर होटल खोलियो । अहिले यही संरचना ग्राहकका लागि आकर्षक बनेको छ ।’ भगतका अनुसार नवरंग होटल बसेको घर करिब ६० वर्ष पुरानो हो । पुरानो घरको मर्मतसम्भारमा बर्सेनि खर्च बढेपछि होटलकै छेउमा चारतले पक्की भवन बनाइएको छ । वैशाखपछि नवरंग होटल अब त्यही पक्की घरमा सर्दै छ । होटल रहेको खपराका घर पनि भत्काएर त्यहाँ पक्की संरचना बनाउने योजना रहेको भगतले बताए ।

    नवंरग त एउटा उदाहरण मात्रै हो । मधेशमा खपराका परम्परागत घर छाडेर पक्की घरमा सर्ने क्रम बढ्दो छ । कच्ची र खपराको घरभन्दा पक्की सम्पन्नता जनिने ठानिएकाले पनि घरका पराम्परागत रुवरूप फेर्ने होडबाजी छ । महोत्तरीको गौशाला–१२ का शिक्षक महावीर सिंहले खपराको छानो भएको कच्ची घरअगाडि हालसालै पक्की बनाएका छन् । हरेक वर्षायाम आउनुअघि घर छाउनुपर्ने, खपरा सजिलै नपाइने, पानी नपस्ने गरी दरिलो पाराले छाउन दक्ष मजदुर पनि नभेट्ने भएपछि पुरानो घरलाई गोठ र समान राख्न प्रयोग गरिरहेका छन् । पोहोरदेखि पक्की ओतमा सरेका सिंह तुलनात्मक रूपमा गर्मीको बेला पुरानै घरमा बस्न सहज भएको बताउँछन् । जाडो र वर्षा हुँदा पक्की घरमा ढुक्क भए पनि प्रचण्ड गर्मी भएको बेला पुरानै घर शीतल हुने गरेको उनको अनुभव छ ।

    ***

    ३० वर्षअघिसम्म मधेशमा वर्षा सकिएर जाडो सुरु हुनै लाग्दा खपरा बनाउन कुम्हाल गाउँ पस्थे । दसैं–दीपावली आसपासमा कलात्मक माटोको खपरा बन्न सुरु हुन्थ्यो । समूहमा आएका कुम्हाल माटोका डल्ला फोरेर–मुछेर गहना बनाएजस्तै एउटा घरका लागि आवश्यक खपरा महिनौं लगाएर तयार गर्थे । टायल र इँटा बनाउने प्रक्रियासँग माटो खपरा बनाउने प्रक्रिया मिल्दोजुल्दो भए पनि आकारमा भने फरक हुन्छ । यो एक प्रकारले गिलासलाई आधा भाग चिरेजस्तै हुन्छ । मुंग्रा (काठको डल्लो) र चक्रमा तयार गरेको सुकाएर थन्काइएको माटोका खपरालाई भट्टीमा पोलेर तयार गरिन्थ्यो ।

    जनकपुरवासी लेखक नित्यानन्द मण्डल सम्झन्छन्– एक जमानामा खर, खपरा र माटोको टायलले छाएका काठको खाँबा भएका घर गोबर, माटोले लिपेर चिटिक्क बनाइएको नै मधेशका बासको परिचय थियो । ‘खपरा बनाउन चाहिने गुणस्तरको माटो, मजदुर, बनाएपछि खपरा पोल्न चाहिने गुइँठा पाइन छाड्यो,’ मण्डलले भने, ‘खपरा बनाउने व्यवसायमा श्रम र समयअनुसार आम्दानी नभएपछि कुम्हाल पुर्ख्यौली पेसा छोडेर वैदेशिक रोजगारमा जान थाले । अनि मधेश चिनाउने छानोबाट कलात्मक खपरा हराउन थालेको हो ।’

    उनका भनाइमा सहमत छन् परवाहाका मोहन पण्डित । खपरा बनाएर हुने आम्दानीले घरखर्च चलाउन समस्या भएकाले आफू वैदेशिक रोजगारमा उनले बताए । ‘घरपरिवारको खर्च र छोराको उच्च शिक्षाका लागि वैदेशिक रोजगारी जानुपर्दा नयाँ पुस्तामा पुर्ख्यौली पेसाको ज्ञान सर्नै पाएन,’ उनी भन्छन्, ‘कुम्हालको काम माटोको भाँडाकुँडा, खपरा र मूर्ति बनाउने हो । बुबाले माटोको सबै काम गर्नुभयो । बुबाका साथ मैले काम गरिनँ । मेरो छोरामा माटोको काम गर्ने कुनै सीप नै भएन ।’ आर्थिक उपार्जन नहुने भएपछि परम्परागत पेसालाई कसैले माया गरेर थामिरहन नसक्ने उनको अनुभव छ ।

    खपरा बनाउन मात्रै होइन छानो छाउने क्रममा वर्षाको पानी नछिर्ने बनाउन विशेष सीपको जरुरत पर्छ । पछिल्ला पुस्ताले देखेको र मन पराएका घर कलाका दृष्टिले पृथक भइकन घामपानी, हावाहुन्डरी छेक्ने छन् । बीचको भाग अग्लो बनाएर दुईतर्फ ओरालो बनाएर खर, खपराले छानो छाएर गोबर माटोले लिपेर तयार गरिएको घर मिथिला–मधेशको लोकसंस्कृति दर्साउने जनकपुरका डा.रेवतीरमण लालले बताए । ‘खर र खपराले चार (छानो) छाएको घर वातानुकूलित र आरामदायी हुन्थ्यो,’ उनले भने, ‘पुराना घरमा गर्मीको अनुभूति हुँदैनथ्यो । जाडोमा धेरै चिसो लाग्दैनथ्यो । समाजमा अल्छी र देखासिकी बढ्दा लोकसंस्कृति झल्काउने घर हटाएर कंक्रिटको बनाउन प्रतिस्पर्धा नै चलेको छ ।’ उनका अनुसार दशक अघिसम्म पनि मिथिलाको रहनसहन र कृषि प्रणालीअनुसार घरका संरचना हुन्थे । उनी भन्छन्, ‘बघारा (अनाज भण्डारण गर्ने घर), दलान (पुरुषहरू बस्नका लागि बनाइएको छुट्टै घर) र खलिहान (फसलबाट अनाज झिक्ने ठाउँ) हुन्थ्यो ।’

    परिवार संयुक्तबाट टुक्रिएर एकल हुन थाल्यो । सानो परिवार सानो टुक्रा घडेरीमा आफूहरूलाई ठिक्क पुग्ने कोठा भएका घरमा गुजारा गर्न खुसी मान्छन् । ग्रामीण क्षेत्र बजारमा रूपान्तरित भइरहँदा खेती गर्ने चलन घट्यो । परम्परासँग जोडिएका घर मासिएकै कारण लोकसंस्कृति, लोककथा, नाटक, पूजापाठ र खेलकुदमा समेत अरूकै देखासिकी बढेको लालको तर्क छ । ‘खेतीपाती गरेर बाँच्ने भएकाले अन्नपात तयार गर्ने, अन्न राख्ने भकारी अहिलेको घरमा भेटिँदैन,’ उनले भने, ‘बालुवा–गिट्टीले बनेको घरमा धानको भकारी अटाउनै छोड्यो ।’ घरको बनावट फेरिँदा सामूहिक बसाइ, पुराना परम्परा र दैनिक जीवन फेरिँदा सामाजिक एकता पनि उथलपुथल भएको लालको बुझाइ छ ।

    महोत्तरी भ्रमरपुराका इन्जिनियर मुकेश दुवे घरको संरचना फेरिनु मान्छेले बलियो विकल्प पहिल्याउने बाध्यताको उपज भएको तर्क गर्छन् । ‘खपराले छाएको घर बर्सेनि मर्मत गर्नुपर्ने, चाहिएका बेला खपरा नपाइने, मर्मत गर्दा जनशक्तिको अभाव आदि समस्याले विकल्प खोजिएको हो,’ उनले भने, ‘गर्मीको समयमा बस्न शीतल हुने माटोको खपरा असिनाले फुटाउने र हावाहुरीले उडाउँदा वर्षाको समयमा घरमा पानी चुहिने समस्या हुन्थ्यो ।’ मान्छे सुख चाहन्छ, सजिलो बसोबास चाहन्छ । त्यसैले घरका स्वरूप फेरिँदै गएको उनको भनाइ छ ।

    तराई–मधेशका घरको छानोबाट खपरा हराउने संघारमा पुगेको छ । जस्तापाता र सिमेन्टले बन्ने पक्की घर बढ्नुमा खपरा कमजोर हुनु मात्रै मुख्य कारण होइन । कुम्हाल अगुवाहरूको बुझाइमा माटोसँग रहेको प्रेमले गुजारा नचल्नु बलियो कारण हो । रातदिन माटो मुछ्ने कुम्हाल समुदायका अधिकांश पछिल्ला पुस्ता अहिले वैकल्पिक पेसामा छन् । धनुषाको औरही–२ का तेजी पण्डित खपरा बनाउँथे । तर, उनको तीन छोरा र नाति कोही त्यो काम गर्दैनन् । पण्डितका जेठा छोरा मदनले पढे, विद्युत् प्राधिकरणमा जागिर खाए । माइला छोरा मोहन वैदेशिक रोजगारीमा कतार गए, १२ वर्ष बसेर घर फर्केपछि चिया पसल चलाउँदै छन् । कान्छो गुडु वैदेशिक रोजगारीका लागि कतारमा छन् । तीनै भाइका छोराहरू पनि वैकल्पिक पेसामा छन् ।

    परवाहामा २० वर्ष अघिसम्म मोहनका बाबु तेजीसँगै स्थानीय कुम्हालहरू समूहमै माटोका खपरा र भाँडाकुँडा बनाएर जीविका चलाउने गरेका थिए । स्थानीय ७० वर्षीया जिबछी पण्डितका अनुसार तेजीसँगै उनका अधिकांश सहकर्मीको मृत्यु भएपछि उनीहरूका नयाँ पुस्ताले पुर्ख्यौली अपनाएनन् । वैदेशिक रोजगारी रोजेपछि माटोका भाँडाकुँडा, खपरा बनाउने कालिगडसँगै घरको छानो पनि फेरिएको उनले बताइन् । ‘माटो भाँडा बनाउने कुम्हालकै घरमा अहिले चाडपर्वमा बजारबाट माटोका भाँडा किनेर ल्याउनुपरेको छ,’ उनले भनिन्, ‘मेरा ससुरा बुढेसकालसम्म घरमै माटोको भाँडाकुँडा बनाउँथे । श्रीमान्सँगै देवर पनि महिनौंसम्म बाहिर गएर खपरा बनाउँथे । बाबुको काम छोराहरू सिक्नै चाहेनन् ।’

    घर पक्की बनाए पनि धेरैजसो परिवारमा धार्मिक विधि, पूजापाठ र चाडपर्वमा अझै माटोका भाँडा प्रयोग हुन्छन् । धनुषा औरही–१ का किशोरी पण्डित पुर्ख्यौली पेसाले गुजारा नचल्दा कुम्हालका नयाँ पुस्ता वैकल्पिक पेसामा गएको बताउँछन् । ‘म पनि माटोका भाँडा बनाउँछु किनभने कुम्हालको सम्पत्ति माटो हो । तर, चाहिने राम्रो माटो पाउनै मुस्किल छ, अनि यो काममा लगानी बढी र आम्दानी कम छ,’ उनले भने, ‘घरव्यवहार चलाउन मात्र पनि पर्वत्योहार, पूजापाठका लागि भाँडा बनाउने गरेको छु ।’

    कान्तिपुरबाट।

    सिरहामा १० मिनेट नवि ...

    न्युज कारखाना/सिरहा, १६ चैत । सिरहामा परिक्षा संचालन भए ...

    भूमि बैङ्कको प्रस्त ...

      काठमाडौं, १५ चैत।  ६ किसान संगठनहरूले ...

    गोलबजार मेयर गोल्डकप ...

    सिरहा, १५ चैत। सातौं गोलबजार मेयर गोल्डकप आन्तर्राष्ट्र ...

    कटुवा पेस्तोलसहित बा ...

    फाईल फोटो। सिरहा, १५ चैत। सिरहा प्रहरीले कटुवा पेस्त ...

    सम्पर्क

    गमक मिडिया हाउस प्रा.लि. द्वारा सञ्चालित गमक पोष्ट अनलाईन

    • गोलबजार नपा ४, सिरहा
    • मोवाईल : ९८५२८२८६५७
    • www.gamakpost.com
    • इमेल : [email protected]
    • सूचना विभिाग दर्ता नं. : ३१२४-२०७८/७९

    हाम्रो बारेमा

    • अध्यक्ष/कार्यकारी सम्पादक : आशे कुमार विश्वकर्मा ‘आशिष’
    • प्रवन्ध निर्देशक : मुकेश कुमार यादव
    • सम्पादक : श्याम खनाल