मुटुरोग विशेषज्ञ एवं सर्जन डा. भगवान कोइरालाका नाममा धेरैवटा वेब–पोर्टल भेटिन्छन्, बरमजियाको असली पेडा पसलझैं । त्यसमध्ये एउटाको नाम छ— डा. लर्ड कोइराला । यसरी नाम–काम र पहिचानमा विशेष बनेपछि स्वभावतः क–कसले, कुन फ्यान–फलोवरले पेज खोलिदिन्छन्, थाहा पनि हुन्न । हैरान बनेपछि भगवान आफैंले प्रहरीको सहयोग मागेर आफ्ना नामका केही पोर्टल बन्द पनि गराएछन्, तर यो क्रम अझै रोकिएको छैन । कार्डियोथोरासिक सर्जन एवं प्राध्यापक कोइराला चिकित्सा क्षेत्रबाट चिनिएका सामाजिक अभियान्तासमेत हुन् ।
विगतमा सहिद गंगालाल राष्ट्रिय हृदय केन्द्र, मनमोहन कार्डियोथोरासिक भास्कुलर एन्ड ट्रान्सप्लान्ट सेन्टर र शिक्षण अस्पतालको नेतृत्वमा रहिसकेका कोइरालालाई नेपालमा ओपन हर्ट सर्जरीको सुरूवात गर्ने श्रेय जान्छ । संख्याका गणनामा नेपालमा १२ हजारभन्दा बढी मुटुको शल्यक्रिया गरेका कोइरालाले पछिल्ला वर्षमा भने बालबालिका उपचारका निम्ति नेपालमा बहुविशिष्टीकृत अस्पताल स्थापना गर्ने परोपकारी मनसायमा आफ्ना सबै कर्म–धर्म केन्द्रित गराएका छन् ।
किताब ‘हृदय’ बजारमा आउँदै गर्दा बहुविशिष्टीकृत बाल अस्पतालको योजना–सपना पनि सँगै जोडिएर आएको देखिन्छ । एकसाथ आएको यो योजनाबारे के भन्नुहुन्छ ?
बहुविशिष्टीकृत बाल अस्पतालको कल्पना, योजना पुरानै हो । तर, किताब आइरहेको सन्दर्भमा र किताब बिक्रीसँगै परोपकारी उद्देश्यको काम गर्न यससँगै जोडिएर आएजस्तो देखिएको हो । तर, यो किताब लेख्नै मलाई झन्डै ३ वर्ष लाग्यो । फुर्सदको समयमा एक–एक अंश थप्दै र जोड्दै यहाँसम्म आएको हुँ । आफ्नो अध्ययन र करिअरको सुरुवातमा जोडिएको बालबच्चा स्वास्थ्यको सरोकारमा केही ठोस काम गर्ने भनेर संस्थागत (दर्ता) रूपमा लागेकै ५ वर्ष भइसकेको छ ।
यसरी प्रत्यक्ष–परोक्ष पुस्तक लेखन र बालबच्चा स्वास्थ्य सेवाको सपना एकअर्कामा जोडिएजस्तै भयो, समय क्रमका आधारमा । बाल अस्पताल त एउटा टेक्ने ठाउँ मात्रै हो, त्यहाँबाट सबैले बोध गर्ने परोपकारी सेवा र स्वास्थ्यमै पनि विशिष्टीकृत क्षेत्रलाई सम्बोधन गर्दै जान सकिनेछ । यहीँबाट एड्भोकेसी (परामर्श) तथा विषयगत सही अध्ययन–अनुसन्धानको काम पनि अघि बढाउन सकिनेछ । जस्तो ‘अटिजम’ भनौं न । यो यस्तो विषय हो, जहाँ धनी–गरिब भन्ने कुरै रहन्न, पैसाले मात्रै पनि यहाँ हुँदैन । तर, यही सरोकारमा राज्यस्तरको वा अन्य तहको पनि ध्यान जान सकेको छैन ।
तपाईंले भन्नुभयो, बाल स्वास्थ्यमध्येको एउटा महत्त्वपूर्ण विषय हो— अटिजम । अध्ययनअनुसार, नेपालमै हरेक ७० मध्ये एक बच्चामा अटिजमको संकेत देखा पर्न थालेको छ । तर, यस्तो लुकेको घातक विषयमा पनि कहीँ कसैको पनि चासो गएको देखिन्न नि !
हो, अटिजम मात्रै होइन, यस्ता सहस्र विषय छन्, जसमा सामान्य तहको शोध वा उपचारको पद्धति थालिएकै छैन । रोगहरू पनि सामान्यतया गरिबकै छोराछोरीलाई लागेको देखिन्छ, मृत्यु पनि त्यही अनुपातमा हुन्छ । काठमाडौंमा देखिने एक वर्गका निम्ति नदेखिने वा नदेखिएको कुरा एउटा हुन सक्छ । तर, थिग्रिएको समस्या धेरै छ । अटिजम भनेको कतिपय अवस्थामा जटिल विषय हो, जसको संसारमै ‘पूर्वसंकेत’ (अर्ली डिटेक्सन) हुन सकेको छैन । पिडियाट्रिक न्युरोलोजी र साइकोलोजीको यो विषय पनि हाम्रो अध्ययनमा परेको छ । ‘मोलेकुलर बायोलोजी’, ‘जिनोम सिक्वेन्सिङ’ वा ‘जेनेटिक टेस्टिङ’ जस्ता परीक्षणका आधार र प्रविधि पश्चिमा देशमा आइसकेका छन्, जसलाई हामी नेपालमा भित्र्याउन चाहन्छौं । हाइ–टेक भन्नासाथ पछाडि सनुपर्ने अवस्था रहन्न । २० वर्षअघि मुटु अस्पतालको कल्पना गर्दा र काम सुरु गर्दा आज यहाँ आइपुगिएला भन्ने थियो र ?
मुटुरोगको उपचार र अस्पतालको आसलाग्दो स्थितिमा कुरा गर्दा स्वभावत तपाईंको नाम आउँछ नै । तर, अधिकांशत स्वास्थ्य सेवा चहार्दै भारत वा अन्यत्र पुग्ने वर्गबाट भने नेपालमा ‘रोगको पहिचान’ (डायग्नोसिस) हुनै मुस्किल रहेको गुनासो रहन्छ, तपाईंको अनुभव र हृदयले के भन्छ ?
स्वभावतः रोग लागेपछि थाहा पाउनु भनेको उपचारको पहिलो खुड्किलो हो । तर, यसरी ‘जनरलाइज’ गर्न मिल्दैन । हामीकहाँ सबै रोगको, सबै तहमा विश्वासिलो डाइग्नोसिस नभएको होला, हुन सक्छ । क्यान्सरका विभिन्न रूप र ‘न्युक्लियर डायग्नोस्टिक’ बारे डाइग्नोसिस हुन नसकेको वा विश्वासिलो नभएको होला । कतिसम्म भने बच्चामा रहने क्यान्सरमध्ये ५० देखि ८० प्रतिशतसम्म ‘उपचारयोग्य’ रहेको प्रमाणित भइसकेको स्थिति छ, तर हामीकहाँ यही कारण पनि बालबच्चा मरिरहेका छन् । तर, मुटु रोग, आँखासम्बन्धी उपचारमा हामी धेरै अघि छौं । मुटुमा ट्रान्सप्लान्ट वा कृतिम मुटुका कामबाहेकका उपचार पक्षमा हामी अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमै छौं भन्ने लाग्छ । फेरि डाइग्नोसिस भन्ने प्रविधि आफैंमा जटिल र महँगोसमेत छ, जुन निजी तहले हत्तपत्त राख्नै सक्दैन, राज्यले गर्ने–गराउने कुरा हो यो । कतिसम्म भने ५/७ वर्षयता यो विषयमा बजेट विनियोजन भएर पनि कार्यान्वयन हुन सकिरहेको छैन ।
यिनै हुन नसकेका र नभइरहेका स्वास्थ्य सरोकारलाई जोडेर चिकित्सक डा. गोविन्द केसी अहिले पनि आमरण अनशनमा बस्नुभएको छ । राज्य तहले सुनुवाइ नगरेको हो वा गर्न नचाहेको हो ? तपाईंहरूजस्ता इमान–जमान रहेका र केही गरौं भन्ने वर्गलाई राज्य तहले डा. केसीलाई झैं कत्तिको गलाउने गरेको छ ?
हो, यो एकदमै हृदय छुने सरोकार हो, जसलाई सबैले याद गरिरहेका हुँदैनन् । बाहिर भगवान कोइरालालाई सरकारले पत्याउँछ, उसका सल्लाहलाई सरकारले सधैं लिन्छ भन्ने भ्रम रहेको म देख्छु, सुन्छु । यो एकाध मात्रै सत्य कुरा हो । ममाथि पनि उत्तिकै
मुङ्ग्रो लाग्ने गरेको छ । नीतिगत विषयमा बहस चल्दा कसले, कुन बेला, कति अनुपातमा जित्छ भन्ने पनि महत्त्वपूर्ण कुरा हो । देश, सरकार वा संस्था जे भने पनि एउटा पद्धति त बन्नैपर्छ, बसाल्नैपर्छ । त्यो पद्धति लागू गर्ने र अक्षरस पालना गराउने जिम्मा त आखिरमा व्यक्तिकै हुन्छ । यसकारण कुनै पनि संयन्त्र र पद्धति ‘अटो–पाइलट’ मा चल्छ भन्ने सोच्नु नै निरर्थक छ । यस अर्थमा म पनि गल्छु, गलाउन खोजिएको हुन्छ । म अहिले सकेसम्म सकारात्मक मुड र मुद्रामा बोल्न चाहन्छु । तर, हाम्रो समाज किन यति धेरै नकारात्मक बनेको होला ? समाजमा लोभी–पापीहरू किन बढेका होलान् ? अरूकै खुट्टा तान्ने प्रवृत्ति मात्रै किन बढेको होला ? यस्तो भावनाले म बेलाबेलै चिन्तित (डिप्रेस्ड त नभनौं) बनिरहन्छु । जे जति निराश, उदास भए पनि अरू उपाय छैन । फेरि पनि फर्केर राम्रो काम गर्न खोज्ने नै हो । लुक्न मिल्दैन, भाग्न सकिन्न ।
पद्धतिको कुरा गरिरहँदा,राज्यसामु धर्ना र भोक हडतालमा नउत्री अथवा विद्रोही नबनी त तपाईंहरूजस्ता कर्मवीरका कुरा पनि सुनुवाइ हुँदैन नि त ! यो कस्तो पद्धति हो ?
होइन, मैले म विद्रोही बन्छु भनेर तर्साएको छैन । तर, म पनि त्यस्तै टोनमा बोलिरहन्छु । आफूलाई समेत राखेर र अरूलाई मात्रै गाली गरेर ‘म भयंकर जिम्मेवारपूर्ण व्यक्ति हुँ’ भन्न सक्दिनँ, चाहदिनँ पनि । मलाई पनि थकाइ लाग्छ नै । तर, मूलतः सरकारमा बस्ने र मन्त्रालयमा नेतृत्व गर्ने नेताहरूको ‘सेन्स अफ वनरसिप’ (उत्तरदायित्वबोध) नआईकन केही काम हुन्न । योचाहिँ आएको देखिन्न, मूल रूपमा । यसकारण राम्रा कुरा पनि यहाँ सुनिन्नन्, किनभने सुन्नु भनेको जिम्मेवार बन्नु हो ।
तपाईं चिकित्सा सेवामा सक्रिय बनेको पछिल्लो ३० वर्षमा आएको राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनको बहस आफ्नो ठाउँमा छ । तर, तपाईं–हामी सधैं संक्रमणकालमाझ रहँदै आएका छौं भन्ने बोध गर्नुहुन्छ ?
यो शब्द अलि कडा हुन्छ, ‘संक्रमणकाल’ त म भन्दिनँ । तर, केचाहिँ चिन्ताको विषय हो भने हाम्रा नेता र प्रशासकहरू एकदमै छोटो बुद्धिका भइदिए । ती अहिले नै म फाइदा लिइहालौं, आजै कुछ लाभ लिइहालौं र चुनावमा मात्रै भए पनि केही प्रभाव देखाइहालौं भन्ने खालका भइदिए । भोलिपर्सि ‘देखा जाएगा’ भन्ने प्रवृत्ति देखिन्छ, जुन एकदमै घातक हो । काँडाले घोचेको सहेरै भए पनि दीर्घकालमा देश र समाजलाई के भलो हुन सक्ला भन्ने सोचिदिने कोही भएनन् । हारे पनि हारिन्छ, तर म नचाहिँदो काम गरेर अगाडि जान्न भन्न पनि नसकिने हो र ? नेताहरूमाझ रहेको यही अल्पदृष्टिकै कारण अस्थिरता, निराशा र अन्योल देखिएको हो ।
अब ‘हृदय’ को सन्दर्भमा कुरा गरौं । किताब लेखन क्रममा कुनै नेपाली लेखक वा चिकित्सा पेसासम्बद्ध कुनै लेखकको प्रभाव र शिल्पी/शैलीलाई साँच्चिकै आफूले रुचाएको केही सम्झिनुहुन्छ ?
यसरी अरू लेखकको शिल्पी वा शैलीको कुरा गरिरहँदा खासै उच्च तहको किताब लेखेको छु भन्ने मलाई लाग्दैन । म ‘न्यारेट’ गर्न जान्ने मान्छे होइन । प्रकाशक (फाइन प्रिन्ट) ले मलाई कतिपय प्रसंग र लेखाइमा ‘यसमा अलि व्याख्या चाहियो, अलि बढाउनुपर्यो’ भनेर सुझाएको पनि हो । तर, मैले मानिनँ । म जस्तो छु, किताब त्यस्तै होस् भन्ने सोचें । यसलाई ‘ब्युटिफाइ’ किन गरिरहने भनेर म अडिइरहें । किताबमा संश्लेषण, तुलना र चिकित्सा जगत्का विषय पनि छन् । तर, त्योभन्दा बढी म आफू छु यो किताबमा । त्यही भएर मैले अरूले गर्ने ‘मोडिफाई’ यस किताबमा चाहिनँ । यो उच्च स्तरको साहित्य पनि होइन, तर यसमा कतिपय विषय भने संस्था र पद्धति खडा गर्दाका सन्दर्भ अभिलेखीकरणका रूपमा आएका छन् । बिरामीसँगका अन्तर्सम्बन्ध, अस्पताल असफल हुने कारण, स्वास्थ्य क्षेत्रका समस्या, सुधारका उपायहरू किताबमा छन् ।
अनुभव र संघर्षबारे नेपाली चिकित्सकहरूका पनि केही पुस्तक आएका छन् । कत्तिको अध्ययन गर्नुभएको छ ?
हो, लेखक अली ग्रिपरले लेखेको र नेपालीमा खगेन्द्र संग्रौलाले अनुवाद गरेको नेत्र–चिकित्सक डा.सन्दुक रुइतको जीवनी किताब पढेको छु । एकदमै ग्रासरुटबाट उठेर आएको तथा नाम–कामको त्यो पहिचानमा पुगेको एउटा चिकित्सकको जीवन र संघर्ष अरूका निम्ति पनि पाठ र प्रेरणा दिने खालको छ । त्यसमा लागेको एउटै कुराचाहिँ नेपाली अनुवाद भने एकदमै साहित्यिक र गह्रौं लाग्छ । म भने त्योभन्दा सजिलो भाषाको पक्षधर हुँ । डा. रामेश कोइरालाको किताब भने लेखनशैलीका आधारमा आकर्षक लागेको थियो । यस्तै विदेशी चिकित्सक लेखकहरूका किताबबाट भने म निकै प्रभावित बनेको छु । एक जना अमेरिकी न्युरो–सर्जन पाउल कलानिथीको पुस्तक छ, ‘ह्वेन ब्रेथ बिकम्स एयर ।’ नन–फिक्सन अटोबायोग्राफीअन्तर्गत यो पुलित्जर पुरस्कारको नोमिनेसनमा पुगेको थियो । क्यान्सरको अन्तिम चरणमा रहेको एउटा बिरामीले बोध गरेको जीवन–मृत्युको त्यो किताबले मेरो मन–मुटुलाई हल्लाएको थियो । यस्तै भारतीय मूलका अमेरिकी सर्जन अतुल गवान्डेका पुस्तकहरू पनि असाध्यै मन पराएर पढेको छु ।
हुन त सधैं भनिन्छ– आखिर नाममा के नै छ र ! तर, तपाईंको जीवनमा ‘भगवान’ नामले कत्तिको अर्थ राखेको छ ?
मेरो नामको यो सन्दर्भको सानो अंश मैले किताबमा पनि लेखेको छु । ‘यो केटो धेरै लाटो भयो, सोझो पनि छ, जे भने पनि मुसुक्क हाँसिरहन्छ’ भन्ने कारण देखाउँदै पाल्पाको हाम्रो घरमा ट्युसन पढ्न आएका एक आफन्तले मेरो नाम ‘भगवान’ राखिदिएका रहेछन् । धेरै पछिसम्म पनि यो नाम बोकेर हिँड्न मलाई एकदमै असहज भयो । साथी–भाइले पनि ‘ऊ भगवान आयो’ भन्थे । धेरैपछि बंगलादेश पढ्न जाँदा पनि मुसलमान समाजमा ‘भगवान’ भन्नेबित्तिकै दृष्टि अर्कै रहन्थ्यो । तर, अमेरिका पुगेपछि भने ‘नाममा के रहेछ र !’ भन्ने बोध भयो । ‘भगवान’ नाममा कसलाई के मतलब ? त्यहाँ त सबैलाई काममा मतलब थियो । कान्तिपुरबाट।
