विश्वकै शक्तिशाली देश अमेरिकामा अहिलेसम्म राष्ट्रपति बनेका ४६ जनामध्ये ५०–६५ वर्ष उमेरसमूहका ३२ जना रहेछन् भने ४२–५० वर्षभित्रका १० जना । ६६–८० वर्ष उमेरसमूहका चाहिँ जम्मा ४ जना रहेछन् !
उता, सान्ना मरिन ३६ वर्षकै उमेरमा फिनल्यान्डको प्रधानमन्त्री बनेकी छन् ! इम्यानुअल म्याक्रोन ४० वर्षकै उमेरदेखि फ्रान्सको नेतृत्वमा छन् ! ग्याब्रियल बोरिक ३६ वर्षमै चिलीको सरकार प्रमुख बने ! अन्त किन जानु, हाम्रै नेपालमा सूर्यबहादुर थापा ३५ वर्षमा । मातृकाप्रसाद कोइराला ४१ वर्षको हुँदा प्रधानमन्त्री बने भने बीपी कोइराला ४५ वर्षमा ! शेरबहादुर देउवा २०५२ भदौमा पहिलो पटक प्रधानमन्त्री बन्दा ४९ वर्षका थिए । मदन भण्डारीले ४० वर्षको नहुँदै एउटा पार्टीको शक्तिशाली महासचिव र प्रखर विचारक बनेर राजनीतिक पहिचान बनाइसकेका थिए !
केही दिनअघि एउटा टीभी कुराकानीमा नेपाली कांग्रेसका महामन्त्री गगन थापाले सन्निकट संघीय निर्वाचनका सन्दर्भ चल्दा अब आफू प्रधानमन्त्रीका रूपमा प्रस्तुत हुने उद्घोष गरे ! गगनको स्वघोषणामा केही बौद्धिक र युवा खुसी भए । नेतृत्वमा हुनुपर्ने गतिशीलताका हिसाबले कांग्रेस पार्टीभित्र गगनजत्तिको काबिल अरू नेता सायदै छन् ! तर अझै पनि देउवा प्रधानमन्त्री बन्नु वा रामचन्द्र पौडेलले आगामी राष्ट्रपति पद सुनिश्चित गर्नुकै गोलचक्करमा कांग्रेस पार्टी फसेको छ ! कांग्रेस पार्टीभित्र गगन, मीनेन्द्र रिजाल, विश्वप्रकाश शर्मा, बालकृष्ण खाण, गुरु घिमिरे वा प्रदीप पौडेलहरूले राजनीतिमा पुस्तान्तरणको बहस र प्रयास गरिरहँदा परिस्थिति र पात्र हेरीकन चुनावमा आफ्नो मत ‘स्विङ’ गराउन सक्ने एउटा तप्का त उत्साही होला तर यसमा कांग्रेसभित्रकै ‘दाइ’ हरूको राजनीतिक ‘कार्टेल’ बाधक बन्न सक्छ !
नेकपा एमालेमा पनि शंकर पोखरेल, प्रदीप ज्ञवाली, गोकर्ण विष्ट, योगेश भट्टराई वा अरू कुनै दोस्रो पुस्ताको नेतालाई भावी प्रधानमन्त्रीमा प्रक्षेपण गरेर चुनावमा जाने कल्पना गर्नु नेपाली राजनीतिको एउटा ठट्टा ठहरिन सक्छ । पुष्पकमल दाहालले प्रस्ताव गरेर वा उनलाई प्रतिकार गरेर वर्षमान पुन वा जनार्दन शर्माहरू प्रधानमन्त्रीको उम्मेदवार बन्न सक्ने अवस्था अझै छैन । राजकीय पद हत्याउने माधवकुमार नेपाल, झलनाथ खनाल, वामदेव गौतमहरूको राजनीतिक अभिलाषा अझै सकिएको छैन ! अनि हामी कसरी प्राप्त गर्छौं युवा पुस्ताको नेतृत्व ! युवापुस्ता र महिला नेतृत्वको कुरा गर्दा रामकुमारी झाँक्रीहरू ‘आन्दोलनका विम्ब’ हुन् तर उनीहरूको आकर्षण र उपादेयता आन्दोलन गर्नुपर्दा जति उचाइमा हुन्छ, नेतृत्व गर्ने अवसर दिनुपर्ने अवस्थामा त्यति नै पीँधमा पुग्छ !
पुस्तान्तरणसहित वैचारिक परिवर्तनको सम्भावना मानिएका विभिन्न दलका ‘युवा नेता’ हरू पनि आलोचना र विरोध गर्ने सन्दर्भमा असाध्यै ‘कट्टरपन्थी’ भैहाल्छन् । केपी ओलीका इन्चइन्च कमजोरीमा आलोचनाको ‘आगो’ ओकल्न सक्ने, ‘ओलीजस्तो बिरामी र बूढो नेताबाट देश शासित हुन सुहाउँदैन’ भनेर प्रखर आलोचना गर्ने गगनकै कुरा गरौं ! प्रधानमन्त्रीका रूपमा देउवा सार्वजनिक मञ्चमा निदाउनु वा र्याल चुहाउनुचाहिँ गगनका नजरमा ‘तन्दुरुस्ती’ को परिचायक हो ? सबै दलका सबैजसो नेता यस्तै विरोधाभास र परिबन्दबाट गुज्रिएका छन् ।
राजनीतिमा आचरण प्रमुख हो या उमेर ? यो बहसमा हामी बेलाबेला बहकिन्छौं ! खटेर काम गर्नका लागि उमेर र स्वास्थ्य सबल हुनुपर्यो, सही हो ! अझ त्योभन्दा प्रधान कुरा त आचरण हो । संघ र प्रदेशको चुनाव एकै पटक र एकै चरणमा गर्ने भनी आगामी मंसिर ४ गतेका लागि निर्वाचनमिति घोषणा भैसकेको छ ! चुनावको सरगर्मी सुरु नहुँदै हामीले सामाजिक सञ्जालहरूमा देख्न थालेका छौं- अबको चुनावमा फलानो–फलानोलाई हराउनुपर्छ भन्ने अपिल ! प्रखर विश्लेषक विष्णु सापकोटाले साउन २१ को बिहान ट्वीट गरे, ‘देउवा–ओली–प्रचण्ड अकर्मण्यता, कुशासन र आसेपासे पुँजीवादका सामूहिक पर्याय हुन् (अरू पूर्व दौडमै छैनन्) । ...मंसिरमा यिनलाई बिदा गर्न सकियो भने दलभित्र बृहत् सुधारको बाटो खुल्न सक्छ । चुनाव लोकतन्त्रको चाड हो भने यो चाडको गरिमा जोगाऊँ, कम्तीमा यति गरेर ।’ सापकोटाको ट्वीटको लक्षणार्थसँग म पूर्ण सहमत छु तर घुमीफिरी प्रश्न फेरि उहीँ पुग्छ- यही राजनीतिक संस्कारमा अब आउने नयाँ पात्रले काम गर्न सक्छ त ?
राजनीतिमा हामी संस्कार र आचरणको खडेरीबाट ज्यादा पीडित छौं । न्युजिल्यान्डमा एउटै व्यक्ति तीन पटकसम्म प्रधानमन्त्री बन्न पाउने नियम छ । त्यही विधि बमोजिम तेस्रो पटक प्रधानमन्त्री बनेका न्युजिल्यान्ड नेसनल पार्टीका नेता जोन कीले आफ्नो कार्यकाल एक वर्ष बाँकी छँदै सरकार र पार्टीको नेतृत्व बिल इङ्लिसलाई सुम्पिए । त्यो बेला उमेरले जम्मा सन्ताउन्न वर्षीय जोनले यसरी नेतृत्व त्याग्नुमा कुनै राजनीतिक चलखेल थिएन, थियो त केवल राजनीतिबाट विश्राम लिएर निजी जीवन उदात्त तरिकाले बिताउने चाहना ! बिलले पनि नेतृत्वको त्यस्तै रोचक पारा देखाए । आफ्नो नेतृत्वको सरकारले सम्पन्न गराएको चुनावमा आफ्नो पार्टी पहिलो भए पनि प्रस्ट बहुमत ल्याउन नसकेपछि बिल पार्टी नेतृत्वमा बसिरहेनन् । पार्टी नेतृत्व र सांसद पदबाट समेत राजीनामा दिए । त्यसपछि न्युजिल्यान्डको सबैभन्दा ठूलो दलको नेतृत्व बयालीस वर्षीय सिमोन ब्रिजले पाए ।
कति सहजै पद छोड्न सकेका ! साठी वर्ष नकटे पनि राजनीतिबाट संन्यास लिन सक्ने कस्तो आँट ! बयालीस वर्षको युवाले देशको सबैभन्दा ठूलो दलको नेतृत्व गर्ने सामर्थ्य राख्नु र पार्टीका सबै तहका नेताले उसलाई आफ्नो नेता स्वीकार गर्नु ! राजनीतिक रंगमञ्चमा यति धेरै सकारात्मक विम्ब एउटै देशभित्र, त्यो पनि एकै समयमा ! लोककल्याण, सामाजिक सुरक्षा र जनताको सुख र खुसीको मापन गर्दा आज न्युजिल्यान्ड विश्वका उत्कृष्ट देशहरूमध्ये पर्छ ! हामीले पनि त्यस्तै लोककल्याणकारी राज्य चाहेका हौं भने त राजनीतिक संस्कार सुधारिनुपर्ला नि ! तर, वाम चिन्तक राम कार्कीले भनेझैं, ‘राजनीतिक नेतृत्वले मैले योभन्दा राम्रो गर्न सकिनँ वा अब मलाई पुग्यो भनेर नेतृत्वबाट हट्ने राजनीतिक संस्कार नेपालमा मात्र होइन, दक्षिण एसियामै छैन ।’ नेतृत्वको यस्तो खालको लिप्सा र अकर्मण्यताकै कारण ‘भोट बहिष्कारमार्फत भाटे कारबाही गर्नुपर्छ’ भनी आक्रोश उठ्न थालेको हो, जुन अस्वाभाविक होइन !
तर समस्याको जडमा नपुगी पात्र परिवर्तनको बहस अधुरै हुन्छ । खेतको गरामा मुसाले प्वाल पारेर पानी चुहिने भएको छ भने प्वाल खोज्दै टाल्नुपर्छ, प्वालको मुख पत्ता नलगाई मुसाको पुच्छरमा माटो कोचेर हुँदैन । पानी निस्केपट्टि एक मुरी माटो थुपारे पनि प्वाल टालिँदैन । प्वालको मुख भेट्टाएर टालटुल पार्यो भने एक पसर माटाले पुग्छ ! राजनीतिक बेथिति टाल्ने सवालमा पनि हामी सबै सायद प्वालको मुख खोज्नका अल्छीले पुच्छरपट्टि मात्र टालटुल पार्न खोज्दै छौं कि ? ‘तिमीले सकेनौ, अब छोड’ भन्दा पनि नसुन्ने र ‘मैले सकिनँ, अब छोड्नुपर्छ’ भन्ने आत्मबोध पनि नहुने ढिट पात्रहरूको वर्चस्व भएको हाम्रो राजनीतिक परिवेशमा उमेरहद वा निश्चित कार्यकालको प्रावधानले मात्र सुधार आउन नसक्ला । राजनीतिमा निष्ठाको खोजी जबसम्म सशक्त बन्दैन, त्यतिन्जेल उमेरको कुरा बेकार हो !
