यस सँगसँगै बेलायती साम्राज्यको वैश्विक प्रभावको निरन्तरताका साथै शाह–राणाहरूको त्यस साम्राज्यसँगको कटुता र निकटता एवं केही हदसम्मको अन्तर्राष्ट्रिय आवश्यकतासमेतले अङ्ग्रेजीलाई पनि उनीहरूले अङ्गीकार गर्नु परेको हो । आन्तरिक कामकाजका लागि नेपाली र बाह्य सम्पर्कका लागि अङ्ग्रेजीको शासकीय आवश्यकताका आधारमा क्रमशः हाम्रो देशमा शिक्षाको माध्यम नेपाली र अङ्ग्रेजीलाई मात्रै कायम गरियो । यसरी बहुभाषिकताबाट शैक्षिक क्षेत्रमा एकभाषिकताको अभ्यास गराउन तत्कालीन नेपाल शिक्षा सुधार आयोगका अध्यक्ष सरदार रुद्रराज पाण्डे र तत्कालीन शिक्षामन्त्री महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको मुख्य भूमिका छ । देशमा सीमित प्रजातन्त्रलाई पनि मास्दै आपूmले ल्याएको शाही पञ्चायती व्यवस्थाको जगमा राजा महेन्द्रले लागु गराएको राष्ट्रिय शिक्षा पद्धति योजना, २०२८ ले त शिक्षामा नेपालीतर मातृभाषाको प्रयोगलाई दण्डनीय नै बनाउन पुगेको हो । राजनीतिक रूपले सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संवैधानिक अभ्यास जारी रहे पनि आजसम्म मूलभूत रूपमा एकजातीय र एकभाषी शासकीय मानसिकताबाट राज्यमा बहुभाषिकताले उचित ठाउँ पाउन सकेको छैन । यसको सबैभन्दा नकारात्मक प्रभाव शिक्षामा परेको प्रस्ट हुँदाहुँदै त्यो क्षेत्र पनि अहिलेसम्म मातृभाषा शिक्षाबाट वञ्चित छ । त्यसबाट सृजित परिणामले हामीलाई कहाँ पु¥याएको हो वा कहाँ पु¥याउने हो र सही गन्तव्यतिर जान मातृभाषा शिक्षा कति आवश्यक छ र अबको आवश्यकता र गन्तव्य के हुने त ?
शिक्षा र भाषा
शिक्षा त गर्भैदेखि सुरु हुन्छ । सनातनी पौराणिक आख्यानतिर जाने हो भने अर्जुनले सुभद्रालाई चक्रब्युह भेदनको तरिकासम्बन्धी आख्यान सुनाइरहँदा गर्भस्थ अभिमन्युले पनि सिकेका थिए तर छ खुड्किलो मात्रै सिक्न पाएकाले महाभारत युद्धमा उनको ज्यान गएको उल्लेख पाइन्छ । हाम्रो दैनिक जीवनमा पनि आमाको व्यवहार तथा आमाले प्रयोग गर्ने भाषाको प्रभाव गर्भस्थ शिशुमा पर्ने कुरो मनोभाषाविज्ञानले पनि स्वीकारेको छ । त्यसैले कुनै पनि व्यक्तिको पहिलो भाषालाई मातृभाषा भन्ने प्रचलन सुरु भएको हो । अतः शिशुको शिक्षा त गर्भैदेखि मातृभाषामा सुरु भइसकेको हुन्छ र जन्म भएपछि आमाबाबुलगायत परिवारका अन्य सदस्यबाट त्यसको परिष्कार हुन सुरु हुन्छ । त्यसैले कुनै शिशु विद्यालय जाँदा अशिक्षित हो भन्ने बुझाइ जडता मात्रै हो । फरक यति मात्रै हो कि ऊ निरक्षर हुन्छ र विद्यालयमा व्रmमशः साक्षर हुन सुरु गर्छ । त्यसैले विद्यालय र घरको बिचमा भाषिक भिन्नता हुनु भनेको एउटा शिशुलाई सबैभन्दा पहिले शिक्षितबाट अशिक्षित बनाउनु हो, अर्को शब्दमा अनुवांशिक शिक्षालाई अशिक्षामा परिणत गर्नु हो ।
मातृभाषा शिक्षाको प्रयास
पृष्ठभूमिमा राष्ट्रिय शिक्षा पद्धति योजनाको उल्लेख भइसकेको छ; जसको परिणामस्वरूप नेपालीतर मातृभाषीका लागि नेपालको शिक्षा निरक्षर बनाउने प्रयासमा मात्रै सीमित रहेको देखिएको छ । यसको निरन्तरतामा क्रमभङ्ग भएको हो– राष्ट्रिय भाषा नीति सुझाव आयोगको प्रतिवेदन, २०५० बाट । यसै प्रतिवेदनका आधारमा २०५४ सालदेखि नेपालीतर मातृभाषामा शिक्षा दिने प्रयासको थालनी हुन्छ । यो प्रयास पनि एकभाषी शासकीय मानसिकताका कारणले नीतिगत र संरचनागत दुवै तहमा अगाडि बढ्न सकेन । नीतिगत रूपमा मातृभाषा शिक्षाको मर्म शिक्षाको थालनी मातृभाषाबाट गर्नु हो तर व्यवहारमा कुनै बेला माध्यम त कुनै बेला विषयका रूपमा प्राथमिक शिक्षामा नेपालीतर मातृभाषामा पाठ्यव्रmम त बनाइयो तर पाठ्यपुस्तक मातृभाषा विषयभन्दा अगाडि बढ्न सकेन । संरचनागत पाटोतिर कुरो गर्दा शिक्षा मन्त्रालयको कुन तहको कुन संरचनाले यसको कार्यान्वयनको जिम्मा लिने हो भन्ने स्पष्ट जिम्मेवारी नतोकिएको र पाठ्यक्रमभित्र पनि मातृभाषा विषय सम्पूर्णाङ्कमा नअटाएको देखियो । जब विषयका रूपमा सीमित भए पनि मातृभाषा शिक्षाको कुनै निश्चित निकायलाई कार्यान्वयनको जिम्मा तोकिँदैन । यो विषय सम्पूर्णाङ्कभन्दा बाहिर हुन्छ भने यसका लागि विषय शिक्षक त स्वतः बहाली गर्नुपर्ने राज्यको नैतिक दायित्व नै रहँदैन । यसको परिणामस्वरूप प्रकाशित पाठ्यपुस्तक गोदाममा कुहिने र विद्यालयमा स्थानीय अभिभावक तथा स्रोत व्यक्तिको पहलमा कतै लागु गर्न खोजिए पनि त्यहाँ नपुग्ने स्थिति सिर्जना हुनु अस्वाभाविक हुँदैन ।
हामीकहाँ यस्तो अभ्यास जारी रहँदा युनेस्कोले सन् १९९९ सम्म विश्वबाटै निरक्षरता उन्मूलनको लक्ष्य राखेको थियो । परिणाममा विश्वभरि नै जारी साक्षरता अभियानबाट ती ठाउँमा मात्रै लक्षित समुदाय लाभान्वित भएको देखियो; जो शासकीय भाषाभाषी थिए । त्यसपछि सन् २००० देखि युनेस्कोले ‘मातृभाषाको माध्यमबाट सबैका लागि शिक्षा’ कार्यक्रम ल्यायो । संयुक्त राष्ट्रसङ्घको सदस्य भएको नाताले यो दायित्व नेपालको पनि हो । एकभाषी शासकीय मानसिकताका कारणले अहिलेसम्म यस सरोकारले प्राथमिकता पाएको छैन ।
संविधानमा मातृभाषा शिक्षा
नेपालको संविधानको धारा ३१ ले शिक्षासम्बन्धी हकलाई सुनिश्चित गरेको छ । यस धाराको उपधारा १ ले प्रत्येक नागरिकलाई शिक्षामा पहुँचको हक दिएको छ । उपधारा २ ले आधारभूत तहसम्मको शिक्षा निःशुल्क र अनिवार्य गरेको छ भने माध्यमिक शिक्षालाई निःशुल्क गरेको छ । उपधारा ३ ले अपाङ्गता भएका र विपन्नका लागि कानुनबमोजिम उच्च शिक्षालाई पनि निःशुल्क गरेको छ र उपधारा ४ ले दृष्टिविहीनका लागि ब्रेल लिपि र बहिराका लागि साङ्केतिक भाषामा शिक्षा पाउने हक सुनिश्चित गरेको छ । उपधारा ५ ले नेपालको प्रत्येक नागरिकलाई कानुनबमोजिम आफ्नो मातृभाषामा शिक्षा पाउने र प्रत्येक नेपाली समुदायलाई त्यसका लागि विद्यालय तथा शैक्षिक संस्था खोल्ने र सञ्चालन गर्ने हकको सुनिश्चितता गरेको छ ।
नेपालमा मातृभाषा शिक्षाका लागि धारा ३१ को उपधारा ५ मा भएको व्यवस्था अनुसार कानुन अहिलेसम्म निर्माण नै भएको छैन भने संवैधानिक रूपमै नेपाली र अङ्ग्रेजी भाषामा शिक्षा दिने दायित्व राज्यको हो भन्ने प्रस्टिन्छ तर मातृभाषामा शिक्षा दिने दायित्व नेपालीतर मातृभाषी समुदायको हो भन्ने प्रस्टिन्छ । नेपालमा मातृभाषामा शिक्षा दिने संवैधानिक दायित्वभन्दा राज्य अहिलेसम्म बाहिरै रहेको प्रस्टिन्छ । यही नै मूल कारण हो; जसले गर्दा शिक्षा ऐनलाई संशोधन गर्न बनेको विधेयकमा पनि मातृभाषा शिक्षा प्राथमिकताबाहिर नै रहेको छ । नेपालको संविधानको धारा ७ को उपधारा ३ अनुसार शिक्षामा भाषा प्रयोगको विषय भाषा आयोगको सरोकार रहँदारहँदै अहिलेसम्म यस विषयमा भाषा आयोगले ध्यानाकर्षण गराउँदा पनि सम्बन्धित संसदीय समितिले चासो देखाएको छैन ।
शिक्षाको तहगत कार्यान्वयनको दृष्टिकोणले नेपालको संविधानको अनुसूची–८ को क्रसं ८ मा आधारभूत र माध्यमिक तहको शिक्षा स्थानीय तहको जिम्मामा छ । पाठ्यव्रmम विकास केन्द्र नेपाल सरकार, शिक्षा मन्त्रालय अन्तर्गत छ । त्यसैले सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तहका बिचमा भाषा आयोगको मध्यस्थतासमेत रहने गरी शिक्षाको पाठ्यक्रम प्रारूप बनाउने संयन्त्र निर्माण हुनु आवश्यक छ ।
मातृभाषा विषयको संरचनागत अवस्था
नेपालको संविधान विसं २०७२ मा लागु हुनुअगाडिसम्म त मातृभाषा विषय प्राथमिक शिक्षाको सम्पूर्णाङ्कमै नसमेटिएको तितो यथार्थ माथि वर्णित त छँदै छ, संविधान लागु भएपछि पनि मातृभाषा शिक्षालाई विषयका रूपमा सीमित गरिएको प्रस्टै छ तर त्यो विषयका रूपमा पनि मातृभाषा विषय समूह अन्तर्गत राखिएको छैन । आधारभूत शिक्षाको पाठ्यक्रम प्रारूपमा मातृभाषा वा स्थानीय विषय राखिएको छ । यसले मातृभाषालाई त संरचनागत रूपमै हेलोहोचो गरेको छ भने व्यवहारमा स्थानीय विषयका रूपमा अङ्ग्रेजी विषयसमेत पढाइएको छ । त्यसै गरी माध्यमिक तहमा रहेको पाठ्यक्रममा कक्षा ९ र १० मा भाषा विषय र गैरभाषा विषयलाई एकअर्काको विकल्पका रूपमा राखिएको छ । त्यसैले विद्यार्थीले चाहँदा पनि गणित, अर्थशास्त्र, कम्प्युटर जस्ता विषयको उपयोगितालाई प्राथमिकतामा राख्दै भाषा विषय प्राथमिकताबाहिर परेको छ । कक्षा ११ र १२ मा पनि ऐच्छिक विषयका रूपमा कतिपय मातृभाषाको पाठ्यक्रम त बनेको छ तर तलैबाट नेपालीतर मातृभाषा शिक्षामा उदासीन शासकीय मानसिकताको उपजका रूपमा मातृभाषा विषयमा विद्यार्थीको निरन्तरता नरहेकाले त्यस्ता पाठ्यक्रम हात्तीका दाँत साबित भएका छन् । उच्च शिक्षामा मातृभाषा विषयका विद्यार्थी नै नहुने भएपछि आधारभूत र माध्यमिक तहमा चाहिने शिक्षकको आपूर्ति पनि सम्भव देखिँदैन ।
अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास
युनेस्कोले गराएको अध्ययन अनुसार उत्तरी फिलिपिन्सको लुबुआगन नगरपालिकामा अङ्ग्रेजीतर र फिलिपिनोइतर भाषाभाषी बालबालिकाको सिकाइ मातृभाषाबाट गराउँदा अङ्ग्रेजी र फिलिपिनो भाषाबाट गराइएकाहरूभन्दा उच्च रहेको देखिएको छ ।
यसै गरी बुर्किनो फासोका ४२२ विद्यालयमा गराइएको अभ्यासले मातृभाषामा र फ्रेन्चमा पढाइएको गणितको परीक्षामा मातृभाषामा पढ्नेले फ्रेन्चमा पढेकाहरूभन्दा राम्रो नतिजा ल्याएको देखिएको छ । नाइजरमा ५७३ विद्यालयमा गराइएको अभ्यासले स्थानीय भाषामा परीक्षा लिँदा गणितमा पारम्परिक विद्यालयका बालबालिकाले फ्रेन्च भाषामा लिइएको परीक्षामा भन्दा राम्रो नतिजा ल्याएको देखिएको छ ।
त्यसै गरी मालीमा दुई हजार ५५० विद्यालयमा गराइएको अभ्यासले फ्रेन्चमा मात्रै पढाइएको विद्यार्थीको तुलनामा मातृभाषामा पढाइएका विद्यार्थीले ३२ प्रतिशत बढी अङ्क ल्याउन सफल रहेको देखाएको छ । पपुआ न्युगिनीमा ८०० भाषामध्ये ४०० भन्दा बढी भाषामा शिक्षा दिने गरेको अभ्यास पनि हामीकहाँ सयभन्दा बढी भाषामा कसरी शिक्षा दिने भन्ने प्रश्नको राम्रै उत्तर दिए जस्तो लाग्छ ।
यसका साथसाथै कतिपय भाषा कथ्य रूपमा मात्रै रहेकाले तिनीहरूलाई लेख्य रूपमा ल्याउन केही कठिनाइ भएका तथ्य पनि सार्वजनिक भएका देखिन्छन् । यो समस्यालाई सम्बन्धित भाषाभाषी समुदाय र भाषाविद्को समन्वयमा सजिलै समाधान गर्न सकिन्छ । यस दिशातिर नेपालमा केही काम अघि बढिसकेका पनि छन् ।
मातृभाषा शिक्षाका फाइदा
अनुवांशिक सिकाइ औपचारिक शिक्षाका लागि फलदायी हुन्छ । अनुवांशिक सिकाइलाई शून्यमा झारेर बिरानो भाषा र सिकाइ एकै पटक सिक्ने तगारोबाट बालबालिका मुक्त रहन्छन् । आधारभूत तहमा बालबालिकाले विद्यालय छोड्ने दर घट्छ । मातृभाषाको संरचना बुझेपछि अर्को भाषाको सिकाइ पनि सहज हुन्छ । बहुभाषिकता बाँचिरहे जैविक विविधता पनि बाँच्ने सम्भावना बलियो हुन्छ ।
मातृभाषा र जैविक विविधता
मातृभाषा जीवित रहँदा त्यसले जैविक विविधतालाई पनि नजानिँदो तरिकाले संरक्षण गरिरहेको हुन्छ; जो मानव अस्तित्वका लागि अपरिहार्य आवश्यकता हो । उदाहरणका लागि बिच्छी, सर्प र भ्यागुतोमध्ये कुनै एकको अस्तित्व मेटियो भने अन्य दुईको अस्तित्व पनि सङ्कटमा पर्छ । यसका साथै मातृभाषा उत्पादन प्रणालीसँग पनि जोडिएको छ । त्यसैले कुनै बिरानो भाषाको हस्तक्षेप हुँदा रैथाने मातृभाषीको उत्पादन प्रणालीमा पनि हस्तक्षेप हुन पुग्छ । उदाहरणका लागि भोजपुरीमा भाभरा, भाँका, महिआउर र नेपालीमा कुरौनी अबका नयाँ पुस्ताका लागि अनौठो भइसकेका छन् भने बिरानो भाषा–संस्कृतिको हस्तक्षेपका रूपमा बर्गर र पिजा जस्ता परिकार लोकप्रिय हुँदै छन्; जो हाम्रो मौलिक उत्पादन होइनन् । यसरी जोसेफ स्टालिनको शब्दमा कुनै मातृभाषा लोपसँगै सम्बन्धित मातृभाषी समाजको पनि मृत्यु हुनु अवश्यम्भावी हुन पुग्छ । नेपालको सन्दर्भमा सबैभन्दा बलियो भाषा नेपालीको अस्तित्व पनि सङ्कटमा पर्ने सम्भाव्यता बढ्दै जान्छ; जसको छनक अङ्ग्रेजी माध्यम विद्यालयले दिई नै सकेका छन् ।
मातृभाषा शिक्षाको आवश्यकता र गन्तव्य
मानव अस्तित्वका लागि जैविक विविधता जति आवश्यक छ, त्यसका लागि बहुभाषिकताको अभ्यास आवश्यक छ । भाषाको अस्तित्व अरू जे जति उपाय गरे पनि जनजिब्रोमा भाषा रहेन भने त्यसको मृत्यु निश्चित छ । उदाहरणका लागि संस्कृत र ल्याटिनलाई लिन सकिन्छ । तिनीहरूको लिखित साहित्य अति समृद्ध छन् तर वक्ता नरहेकाले तिनीहरूलाई अहिले मृत भाषाका रूपमा लिइन्छ । अतः भाषा बचाउने पहिलो प्राथमिकता आमजनजीवनमा प्रयोग नै हो; जसलाई मातृभाषाको माध्यमले बहुभाषी शिक्षाद्वारा जीवन्त राख्न सकिन्छ ।
प्रश्न उठ्छ, मातृभाषा मात्रै पढेर अहिलेको भूमण्डलीकृत युगमा कसरी बाँच्ने ? यस सम्बन्धमा माथिका सन्दर्भले प्रस्टाइसकिएको छ, मातृभाषा शिक्षाको अर्थ मातृभाषा मात्रै पढेर बस्ने होइन । शिक्षाको थालनी मातृभाषामा गर्ने । दुई÷तीन वर्षपछि राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय आवश्यकताका आधारमा अन्य भाषा पनि सिक्दै–सिकाउँदै जाने जसको अवधि दुई वर्ष जतिको हुँदा पुग्छ । त्यसपछि आवश्यकता अनुसार मातृभाषालाई माध्यम वा विषयका रूपमा राख्दै अन्य भाषालाई पनि विषय वा माध्यमका रूपमा प्रयोग गर्दै उच्च शिक्षा हासिल गर्न सकिन्छ । यसो गर्दा हाम्रो अनुवांशिक ज्ञानलाई फराकिलो क्षितिजमा पु¥याउनुका साथै अन्य भाषाको माध्यमले भूमण्डलीकृत परिवेशमा वैश्विक ज्ञान हासिल पनि हुन्छ; जसको जगमा विश्वसँग परिचित हुँदै राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि प्रतिस्पर्धी हुँदै जान सकिन्छ ।
